βιβλιοφιλία

Η αγάπη για το βιβλίο· λέξη που χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά προς το τέλος του Μεσαίωνα, στην περίοδο δηλαδή της ακμής των κλασικών σπουδών. Ο Ρίτσαρντ ντε Μπέρι, Άγγλος βιβλιόφιλος που έζησε τον 14o αι. και πρόδρομος του ουμανισμού, ονόμασε φιλόβιβλον (philobiblon) την πραγματεία του για τη β. –την αρχαιότερη γνωστή πραγματεία στο θέμα αυτό– και φιλόβιβλοι (philobibli) ονομάζονταν, όπως και στην κλασική αρχαιότητα, οι βιβλιόφιλοι μέχρι την τελευταία περίοδο του 18ου αι., οπότε ξανάρχισε να χρησιμοποιείται ο όρος β. Αν και η λέξη είναι νεότερη, η αγάπη όμως για το βιβλίο και η επιθυμία της απόκτησης και της διατήρησής του είναι παλιές, όσο και το ίδιο το βιβλίο. Γραμμένο πάνω σε πινάκια από άργιλο ή σε μεταξωτό ύφασμα, σε πάπυρο ή σε περγαμηνή, το βιβλίο θεωρήθηκε πολύτιμο ή και ιερό από τους πολιτισμένους λαούς της αρχαιότητας, όπως ιερή και θεϊκής καταγωγής θεωρήθηκε συχνά και η γραφή. Το γραπτό όμως κείμενο, ο «θησαυρός των φαρμάκων της ψυχής», όπως το χαρακτηρίζει η επιγραφή που ένας φαραώ της αρχαίας Αιγύπτου έβαλε να τοποθετήσουν στην είσοδο της βιβλιοθήκης του, ήταν ένα προνόμιο αποκλειστικά των βασιλέων και κάποτε και της κάστας του ιερατείου. Στην αρχαία Ελλάδα και τη Ρώμη, η διάδοση του πνευματικού πολιτισμού, η χρησιμοποίηση της περγαμηνής, η εργασία των αντιγραφέων και η ανάπτυξη του εμπορίου του βιβλίου, μεγάλωσαν τις δυνατότητες της αναζήτησης και της συλλογής βιβλίων· βιβλιόφιλοι ήταν οι μορφωμένοι, οι φιλόσοφοι και συχνά οι πολιτικοί άντρες. Με τον ουμανισμό και την Αναγέννηση, το φαινόμενο έγινε καθολικό και απέκτησε μεγαλύτερη σπουδαιότητα. Οι ουμανιστές αναζητούσαν κυρίως τα βιβλία για το περιεχόμενό τους και οι ηγεμόνες δαπανούσαν θησαυρούς για να αποκτήσουν ωραίους κώδικες με μικρογραφίες και πολύτιμες βιβλιοδεσίες. Η εφεύρεση της τυπογραφίας οδήγησε σε μια νέα μορφή β. Αν είναι αλήθεια ότι o κώδικας είναι μοναδικό κομμάτι, ενώ κάθε τυπωμένο βιβλίο υπάρχει πάντοτε σε μεγάλο αριθμό όμοιων αντιτύπων, είναι επίσης αλήθεια ότι η β., με τη σημερινή σημασία του όρου, γεννιέται κυρίως με την τυπογραφία, λόγω της τεράστιας διάδοσης της πνευματικής καλλιέργειας, η οποία δημιουργεί διαρκώς μεγαλύτερες κατηγορίες αναγνωστών. Αντικείμενο της β. έγινε τότε η αναζήτηση του σπάνιου βιβλίου, της πολύτιμης έκδοσης των αντιτύπων που τυπώθηκαν από τους πιο διάσημους τυπογράφους (Άλδος Μανούτιος, Ετιέν, Βασκοζάν, Πλαντέν) και τα οποία με την πάροδο του χρόνου αποκτούν προφανώς ολοένα και μεγαλύτερη αξία, ή ακόμα βιβλίων που κυκλοφόρησαν σε ειδικές εκδόσεις πολυτελείας από τα εργαστήρια των Ελζεβίρ, Ντιντό (Διδότου), Μποντόνι κλπ. Τα ιστορικά γεγονότα συνετέλεσαν συχνά στο να καταστεί σπάνιο ένα έργο που αρχικά δεν ήταν. Έτσι, την περίοδο των θρησκευτικών πολέμων, ο φανατισμός, η μισαλλοδοξία και οι διώξεις οδήγησαν στην καταστροφή έργων που έγιναν ολοένα και πιο περιζήτητα με την εξαφάνιση των αντιτύπων. Η Χριστιανισμού αποκατάσταση του Μιγκουέλ Σερβέτ, π.χ., που είχε εκδοθεί παράνομα το 1553 και κάηκε δημόσια λίγο πριν από την καταδίκη σε θάνατο του συγγραφέα της, υπέστη τέτοιες καταστροφές που μόνο τρία αντίτυπά της σώζονται: ένα στη Βιέννη, ένα στο Εδιμβούργο και ένα, με κηλίδες –όπως λέγεται– από το αίμα του μάρτυρα, στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Παρισιού. Το ίδιο συνέβη και με το βιβλίο Η ελεύθερη Αμερική του Αλφιέρι, που τυπώθηκε το 1787, καταστράφηκε ή εξαφανίστηκε στη Γαλλική επανάσταση και σήμερα υπάρχει μόνο σε δύο αντίτυπα. Από τον 16o έως τον 18ο αι., πολλοί διάσημοι βιβλιόφιλοι προσέφεραν ανυπολόγιστες υπηρεσίες στον πολιτισμό, συμβάλλοντας με τις υπομονετικές και σοφές αναζητήσεις τους στον σχηματισμό πολύτιμων συλλογών: οι Γκρολιέ και ο σερ Ρόμπερτ Κότον τον 16o αι., ο Σενιέ, ο καρδινάλιος Μαζαρίνος και ο Κολμπέρ τον 17ο αι.· και αργότερα o Λοσάζ, ο Τριγκό, ο δούκας ντι Λαβαλιέρ, ο πρίγκιπας του Έσλινγκ καθώς και ο Μαλιαμπέκι, ο Απόστολο Τσένο κ.ά. Η Γαλλική επανάσταση, με την κατάργηση των μοναστηριών, ήταν αυτή που συνέβαλε ώστε να κυκλοφορήσουν στο εμπόριο οι μεγάλες μοναστηριακές συλλογές, που αμέσως έγιναν στόχος των βιβλιόφιλων· οι μεγάλες όμως δημόσιες βιβλιοθήκες, που από καιρό είχαν αρχίσει να συγκροτούνται και μεγάλωναν σε βάρος των ιδιωτικών συλλογών, φρόντισαν από την πλευρά τους να συγκεντρώσουν ό,τι καλύτερο πρόσέφερε η αγορά του βιβλίου. Άρχισε η εποχή των μεγάλων δημοπρασιών, στις οποίες τα σπάνια βιβλία έφταναν μερικές φορές σε μυθώδεις τιμές. Για εξυπηρέτηση και βοήθεια των βιβλιόφιλων εκδόθηκαν τα πρώτα σημαντικά έργα β.: το 1790, στο Παρίσι, οι Ντικλό και Καγιό εξέδωσαν το Βιβλιογραφικό, ιστορικό και κριτικό λεξικό των σπάνιων βιβλίων, επιχειρώντας για πρώτη φορά μια ταξινόμηση των έργων που θα μπορούσαν να θεωρηθούν αξιόλογα· έπειτα από μερικά χρόνια, το 1810, εκδόθηκε το Εγχειρίδιο του βιβλιοπώλη και του βιβλιόφιλου του μεγάλου βιβλιογράφου Μπρινέ, η βίβλος των βιβλιόφιλων όλου του κόσμου· μολονότι οι τιμές που αναφέρονται σε αυτό δεν αντιστοιχούν πια στις σημερινές, είτε εξαιτίας της διαφορετικής αξίας του νομίσματος είτε επειδή πολλά από τα βιβλία που καταχώρησε ο Μπρινέ –που τώρα μόνο στις βιβλιοθήκες μπορεί να τα βρει κανείς– είναι ουσιαστικά χωρίς αξία, το Εγχειρίδιο πρέπει να θεωρείται πάντοτε βασικό έργο. Ένα βιβλίο μπορεί να χαρακτηριστεί σπάνιο είτε ως προς την έκδοση είτε ως προς το περιεχόμενό του. Ως προς την έκδοση, είναι πραγματικά σπάνιες και συνεπώς αρκετά μεγάλης αξίας οι εκδόσεις του 15ου αι., οι πρώτες εκδόσεις, οι εκδόσεις των διασημότερων τυπογράφων, οι εκδόσεις σε περγαμηνή ή σε ειδικό χαρτί με εικονογραφήσεις διάσημων ζωγράφων και, τέλος, τα αντίτυπα με σημειώσεις στο περιθώριο, γραμμένες από τους συγγραφείς ή από διάσημες προσωπικότητες. Ως προς το περιεχόμενο, τα βιβλία που πρέπει να θεωρούνται σπάνια έχουν κατανεμηθεί από τους βιβλιόφιλους σε διάφορες κατηγορίες. Οι πιο χαρακτηριστικές από αυτές είναι οι εξής: (α) Έργα γραμμένα σε γλώσσες όχι πολύ προσιτές. Αναφέρουμε π.χ. τη Νιπόνο Γιέζους, χριστιανική διδασκαλία σε ιαπωνική γλώσσα, που εξέδωσαν το 1592 στο Τόκιο ιησουίτες και μόνο ένα αντίτυπό της είναι γνωστό· γι’ αυτό η αξία της είναι ανυπολόγιστη. (β) Ιστορίες διαφόρων τόπων, έργα αρχαίας γεωγραφίας, αρχαίοι άτλαντες, αρχαίοι οδηγοί, περιγραφές ταξιδιών κλπ. Ανυπολόγιστης αξίας είναι βιβλία όπως οι Επιστολές από τα νησιά που ανακαλύφθηκαν τελευταία σε τέσσερα ταξίδια του Αμέρικο Βεσπούτσι (ίσως του 1565), που μόνο 5 ή 6 αντίγραφά του είναι γνωστά. Πολύ σπάνια είναι και τα βιβλία που αναφέρονται στην ιστορία των πρώτων αμερικανικών αποικιών, όπως π.χ. το Βιβλίο όλων των νόμων και προνομίων για τους κατοίκους της Μασαχουσέτης (1648). Εντελώς αδύνατο είναι να βρεθούν σήμερα έργα όπως το περίφημο Τα θαυμάσια της πόλης της Ρώμης, παλιά έργα μαθηματικών, αστρονομίας, αστρολογίας, αλχημείας, χειρουργικής, ιδιαίτερα αν είναι εικονογραφημένα. Απίστευτα μεγάλης αξίας είναι, π.χ., το De arithmetica opusculum του Καλάντρι, η αρχαιότερη πραγματεία αριθμητικής που έχει γραφτεί στην ιταλική γλώσσα (1491). (γ) Παλαιές εφημερίδες και αλμανάκ. Περιζήτητες και αρκετά ακριβές είναι οι έντυπες αγγελίες, οι επιστολές, οι περιγραφές μαχών ή γεγονότων, που σε ολόκληρο τον 16o αι. αντικαθιστούσαν τις εφημερίδες. Το ίδιο και οι χιουμοριστικές, σατιρικές, πολιτικές εφημερίδες –ιδιαίτερα της Γαλλικής επανάστασης και του Ριζορτζιμέντο– και επίσης όλες γενικά οι παράνομες εφημερίδες. Από τα αλμανάκ, σπάνιος είναι ο τόμος του 1808 του Αλμανάκ της Γκότα, που είχε σταματήσει την έκδοσή του ο Ναπολέων. (δ) Βιβλία λαϊκής φιλολογίας, θρησκευτικοί μύθοι και ιστορίες ιπποτών, που σε μερικές δημοπρασίες έφτασαν σε υψηλότατες τιμές. (ε) Βιβλία που περιγράφουν διάφορα παιχνίδια, γιορτές, αγώνες σε πανηγύρια, ξιφομαχίες, κυνήγι με γεράκια κλπ. (στ) Βιβλία μαγειρικής, κοστουμιών, μόδας, κεντημάτων κλπ., βιβλία με αινίγματα, ευφυολογήματα, σάτιρες, βιβλία για σύγχρονα γεγονότα και πρόσωπα που καλύπτονται με συμβατικά ονόματα· μεταξύ των τελευταίων, μεγάλης αξίας –μολονότι είναι από τα νεότερα– είναι η Iperacalisse του Ούγκο Φόσκολο. Οι πρώτοι σύλλογοι βιβλιόφιλων εμφανίστηκαν στην Αγγλία και αργότερα συγκροτήθηκαν παντού, τον 19ο αι., αξιόλογες ενώσεις, στις οποίες οφείλονται ωραιότατες εκδόσεις, που συνέβαλαν στη διάδοση της αγάπης για το βιβλίο και στην εκλαΐκευση λογοτεχνικών και επιστημονικών γνώσεων. Σήμερα, η β. μπορεί να θεωρηθεί πραγματική επιστήμη, μολονότι το εμπόριο των σπάνιων βιβλίων περιορίστηκε στους παλαιοπώλες. Έκδοση του βιβλιόφιλου Ματθία Κορβίνου, βιβλιοθετημένη περίπου το 1480 (Βιβλιοθήκη των Έστε, Μοντένα).

* * *

η

η ιδιότητα του βιβλιόφιλου.

[ΕΤΥΜΟΛ. < βιβλιόφιλος

πρβλ. γαλλ. bibliophilie. (< bibliophile, πρβλ. βιβλιόφιλος). Η ελλ. λ. μαρτυρείται στον Στέφανο Ξένο].